دلیل ورشکستگی در صنایع دستی ایران چیست

روزنامه تجارت- حسین خدنگ؛  نگرانی اش از بسته شدن کارگاهش را صبح روزی شنیدم که به همراه جمعی از دیگر صنعتگران ایرانی از شهرهای مختلف به تهران آمده بود تا با شرکت در نشستی با حضور مسوولان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی از دغدغه‌هایش بگوید.

تعطیلی کارگاه تنها دغدغه و نگرانی او نبود و همه صنعتگران به نوعی از کابوسی به نام ورشکستگی رنج می بردند. این در حالی است که ایران نظیر نفت و گاز در زمینه صنایع دستی نیز جزو پنج کشور برتر دنیاست اما آمارها نشان می دهند با وجود ارزش افزوده بالا در این عرصه تاکنون تلاش درخوری برای رشد و شکوفایی اقتصادی انجام نگرفته است و برخلاف صنعت نفت و گاز حال و روز صنایع دستی ایرانی اصلن خوب نیست. همین هم بهانه نشستی بود که دیماه امسال در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی برگزار شد تا گره از کار فروبسته صنعتگران ایرانی وا شود. تاکید هنرمندان در این دیدار حل موانع تولید صنایع‌دستی بود که بسیاری از کارگاه‌های آنها را در آستانه تعطیلی قرار داده است‌، این در حالی بود که رئیس سازمان در تمام سخنانش همواره تاکید می‌کرد که گره به دست خود صنعتگران باز می‌شود اگر تولیدکنندگان بیشتر به فروش و بخش بازرگانی فکر کنند.حالا تنها بعد از گذشت چند ماه از گوشه و کنار خبرهایی مبنی بر ورشکستگی و تعطیلی برخی از کارگاه‌های تولیدی صنایع دستی شنیده می شود . این روزها قصه صنعتگران ایرانی قصه پر غصه ای است و همه آنان به نوعی از ضرورت توجه بیشتر دولت به این عرصه می‌گویند. عرصه ای که اگر شکوفا شود با ارزش افزوده بالای خود می تواند چون نفت ارز را به کشور سرازیر کند.

صنعتگران و اعتراف‌هایی تکان دهنده!
رضا رضاپور، تولیدکننده جاجیم از استان خراسان جنوبی یکی از صنعتگران ایرانی است که از ضرورت تغییر در نوع نگاه مسوولان به این عرصه می گوید: ما در خراسان جنوبی ابزاری به نام «پَلخْمون» داشتیم که حتی اسم آن را از یاد برده بودیم، اما چینی‌ها با مطالعات و نیازسنجی که روی این بازار انجام دادند این ابزار را احیا کردند و در یک سال گذشته بیش از یک میلیارد تومان خرید و فروش کرده‌اند. آنها این ابزار را تولید کردند و به مشهدی‌ها فروختند تا آنها به سراسر ایران بفروشند.بهمن باقری، تولیدکننده شیشه از استان آذربایجان شرقی هم یکی دیگر از صنعتگران ایرانی است که کارگاهش در آستانه تعطیلی قرار گرفته است: 24 سال پیش در آلمان در رشته رباط‌سازی فعالیت می‌کردم. علت برگشتم به ایران این بود که تریلی‌های تُرک زیادی را در مرز می‌دیدم که در حال انتقال کالا به ایران بودند. فکر کردم باید این جریان برعکس باشد. او می‌گوید: حالا 24 سال است که کوره شیشه‌گری من در تبریز روشن است. من موفق شدم صنایع دستی‌یی تولید کنم که با ایتالیا قابل رقابت باشد و 17 تریلی به آلمان صادرات داشتم، اما حالا با مشکلات ارزی، تورم داخلی‌، گران شدن گاز و ثابت نگه‌داشتن قیمت دلار روز به روز ضعیف‌تر شده‌ام و دو ماه دیگر از این کار خداحافظی می‌کنم. من با حدود 80 کارگر کار می‌کردم که همه بیمه بودند، اما حالا با 20 نفر کار می‌کنم.محمد بشیری، رئیس انجمن سفال و سرامیک لالجین همدان نیز از اتفاقاتی که در مرکز تولید سفال و سرامیک ایران در حال وقوع است و تولید آن را به خطر انداخته پرده بر می دارد: خروج خاک رز که از آن تولیدات سفال و سرامیک انجام می‌شود‌، معضل بزرگی شده که احتیاج دارد هرچه سریع‌تر برای آن چاره‌ای اندیشید. بیشتر کارگاه‌های آجرپزی همدان از این خاک استفاده می‌کنند که این مساله هم تولید سفار را تحت شعاع قرار داده است.وی بزرگترین مشکل را قرار ندادن تولیدکنندگان سفال سرامیک به عنوان مشاغل سخت می داند: چگونه کارگری که در کوره‌ای با دمای 950 درجه کار می‌کند در زمره مشاغل سخت قرار نگرفته است؟900 کارگاه تولیدی در این شهرستان وجود دارد که اداره گاز به دلیل بافت فرسوده به آنها سوخت‌رسانی نمی‌کند و نفت هم به دلیل مسائل مالیاتی با محدودیت اختصاص میابد. این شرایط کارگاه‌های سفال را نیمه تعطیل کرده است.بشیری همچنین درباره مالیات بر صادرات که مشمول برخی از صادرکنندگان شده است: انجمن سفال و سرامیک لالجین سال گذشته 31 میلیون دلار صادرات داشت، اما حدود 17 نفر از صادرکنندگان به دلیل آنکه اظهارنامه مالیاتی پر نکردند مشمول مالیات بر صادرات شده‌اند، در حالیکه این خلاف قانون بوده است.عصمت خالقی، تولیدکننده رودوزی‌های سنتی استان گلستان و دارنده سه مُهر اصالت از یونسکو که به گفته خودش 150 کارگاه خانگی تحت پوشش دارد‌، در این دیدار ضمن اشاره به مشکلات کارگاه‌های تولیدی سنتی و خانگی که با عدم وجود نقدینگی و سرمایه در گردش مواجه‌اند از مسولان صنایع دستی می خواهد درباره مستمری افراد مسن چاره‌ای بیاندیشند و راه را برای رشد و شکوفایی دوباره صنایع دستی ایران هموار کنند.علی حسینی، کاشی‌ساز اصفهان نیز‌ به نبود نظارت و اختیارات قانونی معاون صنایع دستی در حوزه فروش و عرضه انتقاد دارد: لازم است راهکاری اندیشیده شود تا فروش از طریق این معاونت کنترل شود، نه اتاق اصناف چون این اتاق نگاه صنعتی به صنایع دستی دارد.او همچنین درباره موانع دریافت وام‌هایی با سود کم از بانک‌ها که هنرمندان را به سمت استفاده از سودهای بانکی با بهره بالا هدایت می‌کند سخن می گوید: با توجه به اینکه تولیدکنندگان با گرانی و کمبود مواد اولیه روبرو هستند ناگزیرند برای تامین مواد اولیه وام بگیرند. این وا‌ها معمولا با سود بالا و بازپرداخت کوتاه مدت است که تولید کننده را معمولا با چالش مواجه می‌کند. لازم است حتما درباره این مساله فکری اندیشیده شود.او درخواست می کند از کاشی‌کاری سنتی در معماری شهری استفاده شود. دردهای صنعتگران ایرانی کم نیست و همه از شرایط نامطلوب بازار به ویژه در حوزه صادرات می نالند اما به راستی علت اصلی نبود بازار مناسب برای صنایع دستی ایران جز در چند مورد معدود مانند فرش چیست؟!

کارشناسان چه می گویند؟
بر اساس آنچه کارشناسان می گویند موانع و مشکلات صادرات صنایع‌دستی ایران را می توان در چند عامل مهم دسته بندی و بیان کرد.یکی از این عوامل عدم آشنائى خارجى‌ها با صنایع‌دستى‌ایران است زیرا در اغلب کشورها به‌جز کشورهاى معدودى مانند آلمان،‌ایران را به‌عنوان تولیدکننده صنایع‌دستى نمى‌شناسند و کشورهاى آسیاى‌ جنوب‌شرقى و هند و چین را به‌عنوان کشورهاى تولید‌کننده، صنایع‌دستى مى‌شناسند. عدم تبلیغات (نبودن مقاله ـ کتاب ـ فیلم و... ، عدم بازاریابى دو علت عمده دیگرند و همچنینی تطابق نداشتن صنایع‌دستى‌ایرانى با نیازهاى خریداران را نیز باید به آن اضافه کرد چنانچه قاب‌هاى خاتم، پارچه‌هاى قلمکار و... از جهت ابعادی، با توجه به کاربرد آنها طراحى نشده است. به‌طورى که تابلوهاى خاتم براى عکس‌هاى ۱۳cm2×۹ طراحى شده اما اکثر عکس‌هاى اروپائى ۱۵cm2×۱۰ مى‌باشند.
شناخت نداشتن از سلیقه‌هاى خریداران از جهت رنگ‌ها، ترکیب‌بندى آنها، موتیف‌ها و فقدان بانک اطلاعاتى و عدم جمع‌آورى اطلاعات در رابطه با میزان صادرات، نوع محصول،‌ایجاد، طرح، رنگ و هم‌چنین نداشتن اطلاعات در مورد کشور واردکننده که چه میزان کالا از چه کشورهائى با چه قیمت‌هائى وارد مى‌کند از دیگر ضعفهای صنایع دستی ایران از نگاه کارشناسان عنوان می شود.نبود برنامه‌ریزى تولید و فروش و پائین بودن کیفیت بعضى کالاها و مشکل بسته‌بندى صحیح  و بازار پسند و همچنین مشکلات گمرگی از جمله دیگر عوامل مطرح شده از سوی کارشناسان است که درهای بازارهای جهانی را به روی صنایع دستی ایران بسته است. منوچهر جنتی‌نیا، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع دستی ایران در این خصوص می گوید: کشورهای موفق در صادرات اکنون به سمت تولید و صدور کالاهایی روی آورده‌اند که دارای حجم کم ولی ارزش بالا است و شاید بتوان گفت صنایع دستی از نمادهای بارز چنین کالاهایی هستند. اما وقتی صادرات ایران را با سایر کشورها مقایسه می‌کنیم، درمی‌یابیم که عموما صادرات در کشورهای صاحب‌نام در زمینه تولید و صدور صنایعی است که ارزش افزوده بالایی داشته و صادرکنندگان با برخورداری از امکانات و مزایای ویژه تشویق شده اند تا بر میزان صادرات خود بیفزاید.

در نمایشگاه‌های خارجی چه می گذرد؟
 وی می گوید: چند هفته پیش نمایشگاه تخصصی زیور‌آلات و سنگ‌های قیمتی در تایلند و هنگ‌کنگ برقرار بود ووقتی وارد این نمایشگاه می‌شدید، می‌دیدید که بالاترین تجارت مربوط به زیورآلات است که جزو کم حجم‌ترین و باارزش‌ترین کالاهای صادراتی محسوب می‌شود. الان تمامی کشورهای صاحب نام به به این هنر- صنعت روی آورده‌اند و کشوری مانند هنگ‌کنگ که در مقایسه با ایران کشوری بسیار کوچک است، 2/8 میلیارد دلار صادرات در زمینه زیور‌آلات و سنگ‌های زینتی داشته است. نزدیک به 60 کشور در این نمایشگاه حضور داشتند، من واقعا دلم می‌سوخت که فیروزه ایرانی را در غرفه کشور تاجیکستان می‌دیدم، یا غرفه داری از کشور آلمان، فیروزه ایرانی را در غرفه خود ارائه می‌کرد ولی خود ایران که باید پرچم‌دار صادرات سنگ‌های زینتی و قیمتی باشد در این نمایشگاه حضور نداشت.
 این فعال بازار صنایع دستی می افزاید: من فکر می‌کنم که در زمینه قوانین صادرات نقص‌های وجود دارد، برای مثال یک صادرکننده تایلندی با یک این ویس ( INVOICE ) وارد گمرک می‌شود و 4 میلیون دلار جنس خود را در عرض 10 دقیقه در چمدانی که به همراه دارد صادر و ارز آن را وارد کشور خود می‌کند، تایلند 27 میلیارد دلار در این زمینه زیور‌آلات و سنگ‌های قیمتی صادرات دارد.به گفته رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع دستی ایران ما در بحث صنایع دستی ما 370 رشته تخصصی در کشورمان داریم که برخی از تولیدات آن در هیچ کشوری یافت نمی‌شود و مبتکر آن تولید‌کنندگان ایرانی هستند. ما سال گذشته به همراه گروهی از هنرمندان با کمک‌ سفیر ایران در آلمان در نمایشگاه برلین حضور پیدا کردیم اما مخارج نمایشگاه برای شرکت‌کنندگان بسیار سنگین بود. من از غرفه‌داران چند کشور در مورد نحوه حضورشان در نمایشگاه سوال کردم، آن‌ها می‌گفتند به صورت رایگان به این نمایشگاه آمدند و سفارش‌های خوبی هم ‌گرفته‌اند. ما حدود چهار سال پیش گروهی را به نمایشگاه میلان در ایتالیا بردیم که 5/3 میلیون نفر بازدید کننده داشت و بزرگ ترین نمایشگاه صنایع دستی در سطح ایتالیا است و ایران هم هر سال در آن حضور دارد.به گفته جنتی نیا  اگر هنرمندان و تجار برای حضور در نمایشگاه‌ها تشویق شوند می‌توانند تولید خود را برای صادرات افزایش دهند. الان صادرات صنایع دستی یک مقدار با مشکل مقررات دست‌وپاگیر مواجه است که اگر در این زمینه صنایع دستی روان سازی شود فکر می‌کنم صادراتمان رشد قابل توجهی خواهد داشت. در حال حاضر اگر تولید کننده ما  بخواهد محصولات خود را برای شرکت در نمایشگاهی از کشور خارج کند می‌پرسند این همه جنس را برای چه می‌خواهید از کشور خارج کنید.در صورتی که اگر این محصولات از کشور خارج شود، دلار آن به کشور بر می‌گردد و باعث رونق بخشیدن به صادرات می‌شود.
ترکیه‌ای که 25 سال پیش محصولات دسته دوم صنایع دستی ایران را خریداری می‌کرد الان بزرگترین صادرکننده غیر قانونی صنایع دستی به داخل کشورمان است و دولت هم اگر بخواهد جلوی این واردات غیرقانونی را بگیرد در واقع کارش مبارزه با معلول است در صورتی که باید علت‌ها را پیدا کرد. حمایت از تولیدکننده داخلی تنها راه اصولی برای تقویت صادرات است. اگر تولید کننده افزایش تولید داشته باشد، جلوی محصولات غیرقانونی گرفته می‌شود.در همه سطوح اگر این اتفاق بیفتد عملا ارزی از کشور ما خارج نخواهد شد. دولت باید این هنر - صنعت را حمایت کند تا ما بهترین ارز‌ آوری را برای کشورمان داشته باشیم. این مسول معتقد است: اگر صدور کالا برای صادرکننده  سخت باشد عملا به دنبال کار دیگری می‌رود و سرمایه خود را از ایران خارج می‌کند یا دنبال واسطه گری خواهد رفت که این نفع کشور نیست. ما به دولت قبل پیشنهاد دادیم که با کمک سفارت‌خانه‌هایمان در کشورهای دیگر برای تبلیغات صنایع دستی یک مکان دایمی داشته باشیم تا صنایع دستیمان هم مانند فرش به یک برند تبدیل شود. در بسیاری از مواقع وقتی محصولات خود را به خارجی‌ها معرفی می‌کنیم تعجب می‌کنند که چطور تا حالا این کار صورت نگرفته است. صنایع دستی ایران جزو تولیدات 5 کشور برتر دنیا است و ما متنوع‌ترین محصولات را داریم چرا نباید بهترین صادرات را داشته باشیم؟‌

عرصه ای مظلوم به نام صنایع دستی
در پاسخ به این سوال شاید بتوان نقبی به سخنان رئیس کمیسیون صادرات اتاق بازرگانی ایران زد که با مظلوم خواندن صادرات صنایع‌دستی تاکید می کند این رفع مظلومیت به سازمان میراث فرهنگی مربوط می‌شود. اسدالله عسگراولادی می گوید: وقتی انقلاب اسلامی به پیروزی رسید حجم صادرات کشور 300میلیون دلار در مقابل 2/1 میلیارد دلار واردات بود که امسال این میزان به 42 میلیارد دلار صادرات در مقابل 55 میلیارد دلار واردات رسیده است.این مسول با بیان اینکه حفره‌ ما در صادرات صنایع دستی فاحش است، می افزاید: از میزان 18 میلیارد دلار صادرات غیرنفتی کشور فقط 150 میلیون دلار صادرات صنایع دستی داریم (یعنی 8/0 درصد) که با افزودن صنایع فرش به 500 میلیون دلار می‌رسد. باید تمام وابسته‌های بازرگانی آماده اعزام به خارج کشور، پیش از اعزام با تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع دستی جلسه داشته باشند و در کنار میز کار خود ویترینی از کالاهای نفیس صنایع دستی ایجاد کنند. اگر بخواهیم رونق بیشتری به صادرات صنایع‌دستی بدهیم باید هیات‌های اعزامی را به کشورهای مختلف بفرستیم تا در کنار نمایشگاه‌ها، صنایع دستی ایران را تبلیغ کنند. همچنین سازمان توسعه تجارت باید برای حضور صادرکنندگان در غرفه‌های تخصصی تسهیلاتی را در نظر بگیرد. رئیس کمیسیون صادرات اتاق بازرگانی ایران می افزاید: سرمایه‌گذاری موثر ضرورت دارد و برای این کار باید بررسی دقیقی صورت گیرد که برای هر رشته چقدر سرمایه لازم است. باید سلیقه خریداران را در نظر بگیریم سلیقه چینی و ژاپنی با سلیقه عربستانی متفاوت است و لازم است به این موارد دقت کنیم. سال گذشته از مجموع 49 میلیارد دلار صادرات غیر نفتی عددی برابر با 150 میلیون دلار مربوط به حوزه صنایع دستی است، این در حالی است که ارزآوری فرش برابر با 500 میلیون دلار بوده است.با وجود این که به اعتقاد همه مسوولان صنایع دستی ایران می تواند ظرفیت‌های بسیاری برای فتح بازارهای جهانی داشته باشد اما برای رسیدن به این جایگاه نیازمند همکاری و همیاری همه جانبه نهادهای دولتی و بخش خصوصی هستیم. اینکه صنایع دستی کشور در سالهای اخیر یک غایب بزرگ در برنامه‌های توسعه ای کشور محسوب می شد، اعترافی است که از زبان "بهمن نامور مطلق" معاون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی بیان می شود: ما خواستار این هستیم که در برنامه توسعه ششم کشور به صنایع دستی جایگاه ملی اختصاص پیدا کند و با حضور جدی در نشست‌ها و هم اندیشی‌ها برنامه‌های خود را آماده و به برنامه ریزان توسعه ای کشور خواهیم داد تا صنایع دستی از این پس نادیده گرفته نشود.
در کنار اینها درباره وضعیت آینده صنایع دستی تحقیق می کنیم. به طور مثال نشست‌هایی داریم و نهایتا همایشی در ارتباط با جهانی شدن و صنایع دستی امسال برگزار خواهد شد که آقای دکتر شهرام نیا به عنوان دبیر این نشست و همایش انتخاب شده اند.معاون صنایع دستی می افزاید: همچنین مجموعه کارهایی در حال انجام است که امیدواریم تا پایان بهار سال آینده بتوانیم برنامه‌ها را تدوین کنیم تا شاهد شکوفایی مجدد صنایع دستی و هنرهای سنتی مان کشورمان باشیم. متاسفانه در این حوزه تابع روابط سیاسی با کشورهای مختلف هستیم و از آنجا که در این زمینه ثباتی وجود ندارد روابط اقتصادی و فرهنگی هم دچار بی ثباتی شده است و بازارهای صادراتی خود را در خارج از دست داده ایم که کشورهای دیگر از این فضا نهایت استفاده را کرده اند که بازپس گیری آنها هزینه زیادی را برعهده ما خواهد گذاشت.به گفته نامور مطلق جای هیچ تردیدی نیست که توسعه صنایع دستی، صادرات محور است و ما امیدواریم با تلاش‌هایی که دولت تدبیر و امید، خصوصاً وزارت امور خارجه انجام می دهد ثبات نسبی در حوزه روابط بین الملل ایجاد شود و بتوانیم بروی بازارهای جهانی مطالعه و سرمایه گذاری کنیم. مطالعاتی بر بازارهای اروپایی در حال انجام است و از طرفی به مذاکرات وزارت امور خارجه هم توجه می کنیم و امیدواریم با حفظ اقتدار ملت ایران این مذاکرات به نحو احسن انجام شود تا درهای بازارهای خارجی به روی ما باز شود و بتوانیم حداقل بخشی از بازارهای از دست رفتمان را دوباره به دست آوریم و بازارهای را گسترش دهیم.وی در خصوص استفاده از توان بخش خصوصی در صنایع دستی می افزاید: سیاست کلان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری واگذاری حداکثری کارها به بخش خصوصی و مردم است و هر جا که بخش خصوصی این آمادگی را داشته باشد، کارها واگذار می شود. وظیفه دولت برنامه ریزی و نظارت بر وظایف حاکمیتی بخش خصوصی است نه تصدی گری. به همین دلیل از بخش خصوصی حمایت می کنیم.باید تلاش کنیم تا با کمک‌هایی که به بخش خصوصی می کنیم خودباوری را در آنها ایجاد کنیم، باید کاری کنیم که آنها این توانمندی را داشته باشند تا در مقابل شرکتهای بزرگ و کشورهای رقیت ایستادگی کنند و موفق شوند. متاسفانه در حوزه شرکتهای بخش خصوصی وضعیت خوبی نداریم و اندک اتحادیه‌ها و شرکتهایی که وجود دارد به شدت وابسته به دولت هستند و به نوعی دولت بر آنها تصدی گری غیرمستقیم دارد. تلاش ما براین است تا بتوانیم واحدهای بزرگ بخش خصوصی را شکل دهیم و یک بار برای همیشه شرکتهای خصوصی را از نظر قانونی و حمایت‌های گوناگون توانمند کنیم تا با حمایت‌های اعتباری بتوانند بروی پای خود بایستند و مستقل شوند و دولت هم تنها حضور نظارتی داشته باشد.

وزن کشی صنایع دستی در برابر نفت!
معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی کشور با بیان این که جایگزین کردن درآمد صنایع دستی با نفت فرآیندی بسیار پیچیده و زمان بر است، خاطرنشان می کند: در حالی که تعداد کارمندان ما در حوزه صنایع دستی به 207 نفر نیز نمی رسد، تعداد کارکنان بخش نفت 270 هزار نفر است. از سوی دیگر بخش نفت از بودجه‌های میلیاردی و اختیارات ویژه برخوردار است. بنابراین اگر قصد داریم در راستای کاهش وابستگی به نفت از طریق توسعه حوزه‌هایی همانند صنایع دستی گام برداریم، باید به اصلاح اساسی ساختارها دست بزنیم. نامور مطلق با بیان این که دولت‌های گذشته صنایع دستی را با رکود مواجه کردند، می گوید: این وضعیت به گونه ای بود که تقریبا هر ماه خبر تعطیلی یکی از بخش‌ها را در حوزه صنایع دستی می شنیدیم. خوشبختانه در حال حاضر بارقه‌هایی برای توسعه این حوزه دیده می شود اما نیاز به برنامه ریزی، تغییر ساختار و گفتمان سازی داریم. رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی نیز در همین راستا با تاکید بر ضرورت توجه ویژه و اصلاح نگاه‌ها به صنایع دستی می گوید: دور از ذهن نیست که صادرات فرش و صنایع دستی ظرف چهار سال آینده به حدود یک و نیم تا دو میلیارد دلار برسد. زیرا مواردی است که زمینه آن در دهه‌های گذشته فراهم بوده و من به شما می‌گویم اصالتی که فرش و صنایع دستی ایران دارد در بازارهای جهانی نیز حفظ شده است.